Seksuoloog Rik van Lunsen (67) stond meer dan dertig jaar aan het hoofd van de afdeling Seksuologie van het AMC. Nog steeds is hij een veelgevraagd gastdocent. “Het meest opvallend aan seksuele problemen is dat mensen er in hun eentje mee blijven worstelen.”
Met de komst van hiv, begin jaren tachtig, was het afgelopen met de vrije seksuele moraal uit de jaren zeventig. “Al moeten we die vrije moraal ook weer niet overdrijven”, aldus Rik. “Het was echt niet zo dat in die jaren iedereen het met elkaar deed. Wel begon er eindelijk een soort zorgeloosheid rond seks te ontstaan. Daaraan werd door hiv en aids abrupt een einde gemaakt. Vanaf toen regeerde vooral de angst. Natuurlijk waren er mensen die het gevaar bleven opzoeken, maar veel mensen stopten helemaal met seks. Ook in relaties zag je de angst en het wantrouwen toenemen. En de seksuele voorlichting aan jongeren bestond voornamelijk uit het waarschuwende vingertje.
Nergens klonk nog de boodschap dat seks leuk en plezierig kan zijn. Het was een periode van rampenbestrijding. Je ziet het ook aan de campagnes in die tijd. Hiv werd afgebeeld als het monster van Frankenstein. En niet alleen de risicogroepen waren bang. Ook onder heteroseksuelen was de angst voor hiv enorm. Je zag jongeren die na één keer onbeschermde seks al extreem bang waren om hiv te hebben opgelopen. Die angst was echt disproportioneel. Daarnaast was het stigma rondom hiv en aids bijzonder groot. Wat dat betreft valt er wel een parallel te trekken met de tijd dat syfilis onbehandelbaar was. Ook toen werden patiënten afgeschilderd als afschrikwekkende monsters.”
Foto Chris en Marjan
Zorgeloosheid
“Tegenwoordig is er misschien wel sprake van iets te veel zorgeloosheid. Waar ik me een beetje tegen verzet is het geruststellende beeld dat tegenwoordig over hiv lijkt te bestaan. Natuurlijk is hiv goed behandelbaar, maar dat wil niet zeggen dat er verder niets aan de hand is. Elke cel in je lichaam wordt toch wat sneller oud en daarnaast hebben we nog steeds te maken met de stigmatisering van mensen met hiv. De impact van het oplopen van hiv is over het algemeen nog steeds bijzonder groot.
Mensen met hiv hebben ook wat vaker dan anderen last van seksuele problemen. Dat kan komen door de medicatie, maar ook door het virus zelf. Zo hebben we in een wetenschappelijk onderzoek onlangs opnieuw vastgesteld dat hiv een onafhankelijke, oorzakelijke factor is bij erectiestoornissen. Dat betekent niet dat je daar, als je hiv hebt, een heel grote kans op loopt. Maar hiv kan wel degelijk seksuele functiestoornissen veroorzaken. Ook weten we dat bij sommige mensen met hiv de testosteronspiegel lager is. En daarbovenop komt het stigma waar mensen met hiv last van kunnen hebben.”
Worstelen
“Het mooie van mijn vak is dat je mensen alleen al kunt helpen door het over hun seksuele probleem te hebben. En te zeggen: ‘Je bent echt niet de enige die hiermee worstelt. Het is helemaal niet gek wat je hebt of wat je denkt. Heb je het er wel eens met je partner over gehad? Nee? Neem dan de volgende keer je partner maar mee, dan gaan we het erover hebben.’ Als dat gesprek eenmaal op gang komt, los je negen van de tien keer de problemen op. Maar soms komt dat gesprek ook niet op gang en blijkt het een hopeloze zaak.
Het meest opvallend aan seksuele problemen is dat mensen er in hun eentje mee blijven worstelen. Zorgverleners kunnen hun patiënten dus enorm helpen door het met hen over seks te hebben. Dat geldt al helemaal voor psychiaters, want vijftig procent van de psychische problemen heeft seksuele oorzaken of gevolgen. En negentig procent van de medicijnen tegen depressies heeft een schrikbarend slecht effect op seksualiteit. Vaak is daar wat aan te doen, bijvoorbeeld door medicatie te veranderen of door er iets bij te geven wat de seksuele bijwerking opheft. Zo helpt Viagra niet alleen voor mannen, maar ook voor vrouwen die door een lichamelijke oorzaak moeilijker opgewonden en nat kunnen worden, of niet klaar kunnen komen.
Foto Chris en Marjan
Ook hiv-behandelaars moeten eigenlijk bij elke afspraak vragen hoe tevreden of ontevreden iemand is met zijn of haar seksleven. Soms is daarbij een inleiding nodig zoals: ‘Nogal wat mensen met hiv hebben seksuele problemen. Heb jij op dat vlak ook vragen of zorgen?’ Zo nee, dan is dat prima. Maar vaak zie je dat zo’n vraag aanleiding is voor een goed gesprek.
De belangrijkste reden voor mensen om niet te praten over hun seksuele problemen is de angst dat de dokter het vreemd zal vinden. Daarom is het essentieel dat de behandelaar geen veroordelende houding aanneemt. Natuurlijk heeft iedereen vooroordelen, maar als zorgverlener moet je echt proberen om die niet door te laten klinken in het gesprek met patiënten.”
Verbinding
“Ik vind het positief dat er langzaam maar zeker weer aandacht komt voor het feit dat mensen niet alleen maar lust zoeken in seks, maar ook verbinding. Of het daarbij om een langdurige relatie of een eenmalige ontmoeting gaat, doet er niet eens toe. Dat geldt voor ouder wordende homomannen, maar ook voor jongeren. Veel jongeren vinden seks om de seks prima. Maar het heeft niet hun voorkeur, omdat de verbinding ontbreekt. Je ziet dat terug in de cijfers; seksuele ontevredenheid onder jongeren neemt duidelijk af. Ook nemen ze langer de tijd om te ontdekken wat ze willen en springen minder vaak meteen in het diepe.
Mensen moeten de kans krijgen om spelenderwijs hun seksualiteit te ontwikkelen. Voor veel LHBTQ-jongeren is dat helaas niet weggelegd, al is het maar omdat ze een minderheid zijn, waardoor er minder te experimenteren valt. Zij hebben geen voorbeeldfiguren en lopen eerst driehonderd jaar rond met hun twijfels voordat ze uit de kast komen. Om vervolgens het populaire speeltje in de gay-scene te worden, terwijl ze zich nog moeten gaan afvragen wat ze nou echt willen qua seks.”
Pech
“Hoewel er weinig onderzoek over bekend is, verwacht ik een positief effect van n=n en PrEP op de seksuele tevredenheid, omdat die zorgen wegnemen. Wel denk ik dat PrEP-gebruik zich zal beperken tot een kleine groep. En wat betekent PrEP voor nieuwkomers op de seksuele markt? Zijn die überhaupt van PrEP op de hoogte? We weten het niet.
Ook al is de angst voor hiv afgenomen, toch voorzie ik dat er aan seks altijd zorgen blijven kleven. Denk aan het risico om ongewenst zwanger te raken. Ik hoop vooral dat er een algemeen besef zal ontstaan dat seks meer plezier dan gevaar oplevert. Vergelijk het met een sport die je met plezier beoefent, maar waarbij je ook geblesseerd kunt raken. Dan kun je er nog zoveel aan doen om blessures te voorkomen, soms heb je pech. Mensen krijgen geen soa omdat ze stom zijn, maar omdat een soa je nou eenmaal kan overkomen.”
Dit artikel verscheen eerder in hello gorgeous #29.
Tekst Joep Heldoorn Fotografie Chris en Marjan
