Eind oktober opent de tentoonstelling ‘Problem solved? Stories of a virus’ in Zürich. Een expositie waarin de geschiedenis wordt verteld van de hiv-community in deze Zwitserse stad en de invloeden daarop vanuit het buitenland. Rayelle Niemann (61) is de curator van de tentoonstelling. hello gorgeous sprak met haar.
Rayelle, jij woont zelf al jaren in Zürich. Hoe heb jij het begin van de aidscrisis daar ervaren?
“Het was 1984 en ik was samen met mijn vriendin ons appartement aan het renoveren. De deurbel ging en een vriendin van ons stond buiten met een grote glimlach op haar gezicht. ‘Ik ben positief’, zei ze. We lieten haar binnen en vroegen wat ze daarmee bedoelde. We kenden natuurlijk al de verhalen uit het begin van de jaren tachtig, maar Claudia was onze eerste persoonlijke connectie met hiv Zij was een lesbische vrouw, moeder en druggebruiker. Na haar volgden meer vrienden. Platzspitz, een groot park in het centrum van de stad, zat in die tijd tjokvol met intraveneus-druggebruikers. Er waren plannen voor een spuitenomruilproject en zelfs een methadonbus. Maar de politiek in Zürich was heel repressief en heeft dit allemaal tegengehouden. In die begintijd was iedereen een expert in hiv, we begonnen allemaal bij nul, zelfs de farmaceuten en onderzoekers. We leerden een nieuwe vocabulaire, die kwam met het virus mee. Het was een intense tijd.”
Hoe was het hiv-activisme in die jaren?
“We hadden hier nooit zo’n grote activistische beweging als in Berlijn of New York. Hier en daar waren er projecten. Het begon allemaal met individuele acties. Sommige hiervan groeiden uit tot groepen die later instituties werden. Dat was bijvoorbeeld het geval met de Züricher Aids Hilfe. Lesbische vrouwen waren hier ook heel mondig en actief.”
Waarom waren lesbiennes zo geëngageerd?
“We hadden al veel ervaring in het omgaan met een gezondheidscrisis, want we moesten zelf regelmatig aan de bel trekken, omdat we anders werden uitgesloten. Medisch onderzoek ging namelijk vaak over witte mannen. Een andere reden voor onze betrokkenheid was dat veel van onze homovrienden werden getroffen. We hielpen mee met mantelzorg en troostten en steunden onze vrienden zo goed als we konden.”
Hoe ontstond het idee voor de tentoonstelling?
“De kunstenaar Daniel Schäfer was een erg goede vriend van mij. Voordat hij overleed, had hij een contract met een galerie voor een solotentoonstelling met zijn werk. Toen hij dood was, kwamde galerie bij mij met de vraag: ‘wat gaan we nu doen?’ Ik wilde wel een tentoonstelling op poten zetten, maar geen soloshow met enkel het werk van Daniel. In 1996 heb ik toen een groepstentoonstelling georganiseerd met de titel From the Disappearance of the Body. Zo voelde het namelijk precies: het lichaam mag dan weg zijn, maar de persoon is er nog steeds. Jaren later werd ik benaderd door Thierry Hintermann, die in 1996 nog heel jong was. Hij vroeg me om samen met hem een voorstel voor een nieuwe hiv-tentoonstelling te schrijven. Thierry bracht nog een aantal andere mensen mee die in de jaren tachtig zijn geboren en niets van de aidscrisis hebben meegekregen. Ik vond het interessant om de crisis ook vanuit hun perspectief te bekijken. We schreven zo’n anderhalf jaar aan het voorstel en vonden de Shedhalle als locatie.”
Waar komt de titel Problem solved? Stories of a virus vandaan?
“Met hiv valt tegenwoordig te leven omdat het een chronische aandoening is geworden. En we hebben PrEP dat hiv-negatieven beschermt tegen het virus. Maar is het daarmee opgelost? Wij denken van niet. Ondanks de medische vooruitgang hebben we nog steeds te maken met het sociale stigma en zelfstigma. En waar we niet altijd over willen of kunnen praten, maar wat er wel is, is het trauma van zoveel verlies en verdriet en rouw. De sociale en psychologische impact van aids is nooit goed besproken en dat doen we met deze tentoonstelling wel. Je leest alleen over de grote hiv-organisaties en hun geweldige campagnes, maar je leest en hoort nauwelijks wat er binnen onze gemeenschap heeft plaatsgevonden. En nog steeds plaatsvindt. Wij laten nu eens de community aan het woord en laten onze eigen geschiedenis zien.”
Foto Thomas Eugster
Kun je iets vertellen over wat we gaan zien?
“Er bestaat geen toeval, alles gebeurt om een reden. We waren klaar met het concept voor onze tentoonstelling, toen ik hoorde dat het Migros Museum in Zürich in dezelfde tijd ook een tentoonstelling over hiv maakt. Deze opent vóór die van ons, eind augustus, en heeft als titel United by AIDS. Zij tonen alle iconische hiv- en aidswerken van onder andere Félix González-Torres, Nan Goldin, Gran Fury en Keith Haring. Onze tentoonstelling is gebaseerd op wat hier in Zürich gebeurde. Ik focus me dus op lokale kunstenaars. We kijken natuurlijk ook over de grenzen, want daar werden we vaak door beïnvloed. We laten ook hedendaagse werken zien, bijvoorbeeld van een jongen met hiv die zijn verhaal in een strip vertelt.”
Wat zijn de uitdagingen bij het maken van een dergelijke tentoonstelling?
“Veel was toen zo anders. We hadden nog niet de fragmentatie van de LHBT+ gemeenschap. En er werd anders omgegaan met gekleurde mensen: vanuit een wit perspectief en privilege. Er is één werk in de tentoonstelling dat hierover gaat en waar we ongetwijfeld kritiek op zullen krijgen. Ik vind het wel een uitdaging om hiermee om te gaan. En we vinden dat we ook de situatie op andere continenten moeten laten zien. Wij hebben toegang tot preventie en medicatie, maar dat heeft niet iedereen. Ik ben nu bezig om te kijken hoe we dit kunnen visualiseren.”
In de jaren tachtig en negentig werden mensen met hiv vaak afgeschilderd als slachtoffers, terwijl we onszelf niet als slachtoffer zagen. Hoe gaan jullie hiermee om?
“Precies. Daarom heb ik jullie ook benaderd om bij te dragen aan de tentoonstelling: jullie hebben met hello gorgeous zo’n prachtig en belangrijk project. We laten jullie magazine zien en de campagnes die jullie hebben gemaakt. Een bekende journalist hier, André Rati, was de eerste die uit de kast kwam als gay en hiv-positief. In de media verschenen er alleen verhalen over het ‘slachtoffer’ Rati, terwijl hij veel belangrijke artikelen over hiv schreef. Maar daar had niemand het over. Mijn uitgangspunt is om met deze tentoonstelling voorbij het slachtofferschap te gaan.”
Hoe is het nu met het hiv-activisme in Zwitserland gesteld?
“Wij hebben hier helaas geen hello gorgeous. Maar ik hoop dat mensen met hiv die jullie blad zien ook meer activistisch worden. De kunstenaar die de strip heeft gemaakt, vertelde me dat hij ook T-shirts had laten maken met n=n erop. Toen hij zijn vrienden vroeg om die samen met hem te dragen tijdens Gay Pride, zeiden ze: ‘Ben je gek?! Dan weet iedereen dat we hiv hebben en wil niemand meer seks met ons hebben.’ Enfin, je kent de discussies wel.”
Je bent erg druk. Gaat het allemaal op tijd afkomen?
“Ik ben een harde werker, dus het gaat zeker lukken.”
Problem solved? Stories of a virus is te zien in de Shedhalle te Zürich van 31 oktober tot 5 januari.
Dit artikel verscheen eerder in hello gorgeous #28.
Tekst Leo Schenk Fotografie Thomas Eugster
