Getuigenissen

Niemand bleef onaangeraakt – noch de queers, noch de straights. Met hun podcastserie bomvol persoonlijke verhalen dragen Randy Vermeulen (36) en Maurits de Bruijn (39) hun steentje bij aan de Nederlandse geschiedschrijving over hiv en aids.

“Voordat er sprake was van intimiteit met een jongen, was daar de verwevenheid van homoseksualiteit met hiv. Dat idee was al aan me verkocht, van de ziekte en het bijbehorende stigma dat mij als homoseksueel nóg schaamtevoller maakte. Best bizar eigenlijk. Maar ook de reden, denk ik, waarom wij ons zo op dit onderwerp hebben gestort.” Maurits werpt een blik op Randy. Die knikt instemmend. Randy: “Voor mij was homoseksualiteit sowieso al verbonden met schaamte. Ik vond het vroeger zo fijn om met mijn ouders op de bank tv te kijken. Maar wanneer er twee mannen op het beeldscherm aan het zoenen waren, moest ik mijn handen voor mijn ogen houden. Homoseksualiteit was iets wat verborgen moest worden, het werd iets schaamtevols. Wanneer hiv en aids boven op die schaamte zijn ‘geplust’, dat weet ik niet. Ik herinner me wel mijn coming out, dat ik enorm moest huilen toen ik het mijn ouders vertelde. En dat ze toen zeiden: ‘Oh jongen, dat maakt ons toch niets uit, zolang je maar geen aids krijgt’. Destijds vond ik dat een hele normale reactie. Maar het was niet normaal.”

Randy Vermeulen Beeld Chris en Marjan

Rode draad

Voor schrijver Maurits en podcastmaker Randy was het maken van de podcastserie En niemand bleef onaangeraakt meer dan alleen een vertelling over anderen. De persoonlijke drijfveren om de afgelopen zeven jaar te duiken in de verhalen van mensen die leven of leefden met hiv sluimeren zichtbaar onder de oppervlakte en worden soms heel expliciet gemaakt. De rode draad in de serie is het verhaal van Martin Schenk en zijn grote liefde Jan. Martin groeide uit tot een icoon nadat fotograaf Erwin Olaf hem vastlegde voor een hiv-preventieposter. Daarop is hij bijna volledig naakt te zien, bedekt met kaposi sarcoom – kankerlaesies die kunnen ontstaan bij mensen met aids. Martin overleed in 1996. Naast deze en andere verhalen reflecteren Maurits en Randy op de vraag hoe aids ook op hen een effect heeft gehad, als millennials die nog kinderen waren tijdens het hoogtepunt van de epidemie in Nederland.

‘Aangewreven’ schaamte

Voor Maurits overlapt de schaduw van deze verhalen met de schaduw van een totaal andere orde: die van de Holocaust. Zijn moeder overleefde als Joodse baby de Tweede Wereldoorlog ternauwernood. “In mijn boek Ook mijn Holocaust ging ik op zoek naar het collectieve trauma dat daarachter schuilgaat. Het collectieve en het grootschalige, daarin zie ik een overlap tussen de aidsepidemie en de Holocaust. In beide gevallen trof het vooral een specifieke groep. Ik was daardoor bijzonder geïnteresseerd in de impact op de queer gemeenschap en hoe zo’n trauma kan doorzingen, hoewel er natuurlijk ook verschillen zijn. Mensen raken nog steeds geïnfecteerd met hiv. Medisch gezien hebben we grote stappen gemaakt, maar het stigma op de ziekte lijkt zich vaak niet mee te hebben ontwikkeld. Het angstbeeld rond hiv ook nu nog stamt uit die beginjaren.” Zowel binnen de Joodse als binnen de queer gemeenschap ziet Maurits veel ‘aangewreven’ schaamte. Dat leidt in beide gevallen tot een tendens bij sommigen om zich aan de meest donkere kanten van de geschiedenis te onttrekken. “Ik ken veel Joodse families waarin dan wordt gezegd: ‘Oh, maar wij hadden het niet zó erg tijdens de oorlog. Wij waren beschermd. Wij zijn gevlucht. Het kamp waar mijn familie zat was niet het ergste kamp om in te zitten.’ Dat zie ik ook bij queers die we interviewden over de aidsepidemie: ‘Ik ben gewoon gestopt met anale seks. Ik ging niet naar de darkrooms. Ik woonde toen in een dorp, niet in de stad waar dit allemaal gebeurde.’ Alsof mensen een soort barrière willen opwerpen tussen henzelf en de meest duistere kant van de geschiedenis, tussen henzelf en het grootste lijden. Wellicht is het een vorm van survivor’s guilt.”

Martin en Jan Archief Jan

Het Nederlandse beleid

Een andere belangrijke drijfveer om En niemand bleef onaangeraakt te maken was het minder zichtbaar zijn van persoonlijke verhalen uit het Nederland van de jaren tachtig en negentig. Randy: “De Nederlandse geschiedschrijving over hiv en aids beperkt zich vaak tot ‘het Nederlandse beleid’, een beleid dat stigmatisering en discriminatie zou hebben voorkomen. Het zijn meestal artsen en onderzoekers als Jan van Wijngaarden en Roel Coutinho die aan het woord komen. Wij vonden het belangrijk om met onze podcast iets nieuws toe te voegen aan de queer geschiedenis, door de getuigenissen op te nemen van de mensen die de aidsepidemie van dichtbij hebben meegemaakt.”

Universele aantrekkingskracht

Dat het verhaal van Martin Schenk zo centraal zou komen te staan, hadden beiden niet van tevoren voorzien. Randy: “Ik kwam het verhaal van Martin tegen op de site van het Aids Memorial. Je hebt daar allemaal van die kleine foto’s en toen zag ik een jongen die ik zó knap vond. Dat was dus het verhaal van Martin. Ik heb toen contact opgenomen met Leo Schenk, de hoofdredacteur van hello gorgeous, vanuit de gedachte dat hij wellicht familie was. Dat was niet zo, maar hij kon me wel in contact brengen met Jan, de partner van Martin. Ik heb met Jan gebeld en dat was een prachtig gesprek. Sinds dat moment, in 2019, hebben we hem in vier jaar tijd dertien keer geïnterviewd. We raakten enorm onder de indruk van wat hij ons allemaal vertelde.” Maurits: “Wat voor mij heel aangrijpend is, is dat Jan nog altijd extreem veel weet te vertellen over het liefdesverhaal tussen hem en Martin. Ook de mooie kanten. Zo deelde hij met ons een anekdote over een van de eerste avonden die ze samen hadden doorgebracht. Martin had zijn horloge bij Jan laten liggen dus hij stond op een gegeven moment weer voor z’n deur. Waarop Jan zei: ‘Oh jammer, ik had eigenlijk gehoopt dat je ʼm hier zou laten’. Martin vertrok vervolgens met het horloge, om vijf minuten later wéér voor Jans deur te staan, om zijn horloge alsnog achter te laten. Het mooie aan hun liefdesverhaal en de andere verhalen die we vertellen is dat de aantrekkingskracht die we ertoe voelen universeel is. Het gaat over liefde, het gaat over ziekte en ook over de dood. Daar heeft iedereen mee te maken.”

Maurits de Bruijn Beeld Chris en Marjan

Het weefsel van een stad

Dat Jan zoveel wist terug te halen over zijn tijd met Martin had een reden. Maurits: “Jan is als het ware de getuige van Martins leven, ook nu nog. Hij is degene die het verhaal van Martin bij zich draagt en dat is een van zijn taken in het leven, om aan dat verhaal van zijn geliefde gestalte te blijven geven. De titel van de podcast is daar ook een beetje op geënt. Dit virus gaat per definitie over liefde, over nabijheid, over intimiteit. Bij iemand die geïnfecteerd raakt hoort een geliefde, een broer of een zus, een beste vriend of een buddy, een verpleegkundige die een nauwe band met iemand ontwikkelt. Het is een verhaal van en voor veel queers, maar ook van en voor veel straights. Niemand bleef onaangeraakt. Wij willen onthullen hoe hiv en hoe de aidsepidemie in het weefsel van een stad als Amsterdam zit, maar ook in de haarvaten van onze nationale geschiedenis.” Randy: “Ik hoop dat we iets toevoegen aan onze queer geschiedenis en daar een beter begrip van krijgen. Als queer personen groeien we immers vaak op in situaties waarbij je ouders je niet kunnen helpen met de dingen die gaan komen.” Maurits: “Als er iets is wat we willen uitdragen met deze podcast, is dat mensen zich verantwoordelijk gaan voelen voor deze geschiedenis. Dat we er met z’n allen zorg voor gaan dragen.”