Al meer dan twintig jaar maken en onderhouden Tonny en Els de aids memorial quilts. ‘De quilts zijn cultureel erfgoed. Ze staan voor meer dan alleen een herinnering aan de doden.’
De eerste naamvlag die zichtbaar wordt als Els en Tonny behoedzaam een memorial quilt uitrollen, is die van René Klijn. In 1992 sprak deze zanger openhartig met Paul de Leeuw over zijn ziekte en werd daarmee beeldbepalend als het gaat over hiv en aids in Nederland.
Egbert
Els vertelt waarom ze begin jaren ’90 is gestart met het werken aan de aids memorial quilts.
‘Ik werkte in de thuiszorg en zag dat een aantal mensen met aids niet eens verpleegd werd. Familie liet het soms afweten en verplegend personeel was doodsbang om het op te lopen. Doordat goede informatie ontbrak, werd de angst nog verder aangewakkerd. Het was een vreselijke tijd. Het gevoel iets voor deze mensen te willen betekenen, is toen ontstaan en nooit meer weggegaan. Mijn dochter deed al vrijwilligerswerk bij de Hiv Vereniging en zo kwam ik in aanraking met de memorial quilts.’
“Het gevoel iets voor deze mensen te willen betekenen is nooit meer weggegaan”
Els en Tonny doen hun verhaal in Pronklust, een creatieve onderneming in Amsterdam-Noord. De eigenares van Pronklust is nauw betrokken geweest bij de oprichting van Stichting NAMENproject. Deze stichting is verantwoordelijk voor de Nederlandse quilts.
Pronklust dient niet alleen als opslagruimte voor de quilts; het atelier wordt ook gebruikt om de naamvlaggen aan elkaar te zetten en reparaties aan de quilts uit te voeren. Tonny wijst op een naamvlag vlak onder die van René Klijn.
‘Deze heb ik samen met mijn dochter gemaakt voor mijn overleden zoon Egbert. Toen hij ziek werd, vertelde hij me dat er snel medicijnen zouden komen om hiv te behandelen. Het was onzeker of Egbert tegen die tijd nog zou leven. Helaas kwam de medicatie voor mijn zoon net te laat. In 1993 is hij overleden.’
Troostrijk
Niet lang na het overlijden van haar zoon liep Tonny bij de Hiv Vereniging naar binnen. ‘Sindsdien werken Els en ik samen aan de quilts. Er zijn nu 32 aids memorial quilts en iedere quilt bestaat uit acht naamvlaggen.
Alle naamvlaggen en quilts zien er weer anders uit. Mensen zijn soms wel een jaar of langer bezig geweest met het maken van de naamvlag. Het werken eraan kon troostrijk zijn bij het missen van iemand die niet gemist kon worden.
Op volgorde van binnenkomst zetten wij de vlaggen aan elkaar en maakten er een quilt van. De enige overeenkomst tussen de naamvlaggen is dat ze allemaal een afmeting hebben van 1.80 bij 90 cm.
“Natuurlijk is de quilt met daarop de naamvlag van mijn zoon voor mij speciaal”
Natuurlijk is de quilt met daarop de naamvlag van mijn zoon voor mij speciaal. Maar iedere quilt is even belangrijk. De quilts tezamen zijn een monument voor allen die aan de gevolgen van aids zijn doodgegaan.’
Els legt uit dat hun werk door de jaren heen is veranderd. ‘Doordat hiv tegenwoordig goed te behandelen is, gaan er nog maar weinig mensen in Nederland dood. Daardoor is de behoefte aan het maken van naamvlaggen afgenomen. Toch is er nog steeds werk. De quilts zijn al lang niet meer alleen tijdens Aids Memorial Day en Wereld Aids Dag te zien. Ze reizen de hele wereld over en raken daarbij soms beschadigd. Wij repareren ze dan weer.’
Vera Springveer
Tonny en Els vertellen dat ze na twintig jaar goed op elkaar zijn ingespeeld. Al het werk gebeurt aan een enorme houten tafel die het atelier bijna helemaal in beslag neemt. ‘We stikken samen de naamvlaggen aan elkaar en ook het repareren van de quilts doen we samen’, aldus Els. ‘Zelfs het opbergen van de quilts gaat volgens vast stramien. Tonny is degene die altijd achteruit loopt. Ach, op een gegeven moment gaat dat vanzelf.’
Tonny vertelt dat ze momenteel bezig zijn met het maken van de laatste quilt. Daarop komt onder meer de naamvlag van de bekende Amsterdamse performer en travestiet Vera Springveer. ‘Daarna komen er geen naamvlaggen meer bij. Het wordt tijd dat we ons werk afbouwen. De quilts gaan ons allebei evenveel aan het hart.
Wel had Els al iets eerder dan ik het gevoel ermee te willen stoppen. Doordat ik Egbert ben verloren, is het voor mij misschien nog net iets moeilijker om het werken aan de quilts los te laten.’
Educatief
De quilts blijken veel meer te zijn dan een herinnering aan de gestorven mensen. Els: ‘Natuurlijk hebben de quilts een educatieve functie. Jongeren lijken zich tegenwoordig nauwelijks nog bewust te zijn van de gevaren van onveilige seks. De quilts laten zien wat daar het gevolg van kan zijn.’
“Het wordt tijd dat we ons werk afbouwen”
Tonny vertelt over de invloed van aids op de samenleving. ‘Ze hebben een verhaal te vertellen over een belangrijke periode van de Nederlandse geschiedenis. Hiv heeft de samenleving op een aantal gebieden veranderd. Mensen met hiv en aids moesten het nogal eens zonder de steun van hun familie zien te rooien. Niet alleen de levens, maar ook de begrafenissen van mensen met aids gingen er daardoor anders uit zien. Crematies en begrafenissen zijn veel persoonlijker geworden en er wordt veel meer rekening gehouden met individuele wensen rondom de uitvaart.
Ook de manier waarop we in Nederland omgaan met chronisch en terminaal zieken is veranderd. Wat te denken van de buddyprojecten? De buddyzorg is ontstaan doordat veel mensen met hiv en aids er alleen voor stonden. Tegenwoordig zijn er buddyprojecten voor allerlei doelgroepen. Dit verhaal over de gevolgen van hiv en aids in Nederland, kan worden verteld aan de hand van de quilts. Daarom verdienen zij de status van cultureel erfgoed.’
Bestemming
Om ervoor te zorgen dat de geschiedenis van hiv en aids in Nederland ook in de toekomst voldoende aandacht zal krijgen, is het belangrijk dat de memorial quilts een goede bestemming vinden.
Tonny vertelt dat het Berlijnse ‘Museum Europäischen Kulturen’ onlangs een quilt heeft opgenomen in de vaste collectie. In Amsterdam heeft het Amsterdam Museum onlangs een aantal quilts tentoongesteld. ‘Inmiddels zijn een tweetal quilts daar in de vaste collectie opgenomen.
Wat er met de overige quilts zal gebeuren, is nog niet bekend.’ Els en Tonny hopen dat een aantal hiv-behandelcentra belangstelling zal tonen. Tonny: ‘Het verhaal moet ook in de toekomst worden verteld. Het gaat erom dat iedere quilt op een plek komt waar recht wordt gedaan aan de herinnering.’
Aids memorial quilts
De aids memorial quilts zijn ontstaan in de Verenigde Staten en waren een idee van Cleve Jones, een vooraanstaand homoactivist.
Om zichtbaar te maken hoeveel mensen doodgingen aan de gevolgen van hiv en aids, vroeg hij nabestaanden de naam van de overledene op te schrijven. Deze plakkaten werden tijdens de jaarlijkse herdenkingsbijeenkomst neergelegd en leken samen een grote Schotse quilt te vormen.
Iedere quilt bestaat uit acht naamvlaggen ter nagedachtenis aan de mensen die zijn overleden aan de gevolgen van aids.
Dit artikel verscheen eerder in hello gorgeous #10
Tekst Joep Heldoorn Fotografie Eelk Colmjon
